Η οικογένεια ως θεσμός δεν περιστρέφεται μόνο γύρω από τις προσωπικές και συναισθηματικές σχέσεις των συζύγων, αλλά αγγίζει και το ευαίσθητο πεδίο των οικονομικών τους δεσμών. Σε περιπτώσεις λύσης ή ακύρωσης του γάμου, ή και σε περίπτωση τριετούς διάστασης, η έννοια της συμμετοχής στα αποκτήματα (άρθρο 1400 ΑΚ) έρχεται να διασφαλίσει την αναλογική συμμετοχή του κάθε συζύγου στην περιουσία που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του έγγαμου βίου, εφόσον αποδειχθεί η αντίστοιχη συμβολή του. Στόχος του παρόντος κειμένου είναι η συνοπτική αλλά ουσιαστική παρουσίαση των προϋποθέσεων, των δικονομικών πτυχών και της πρακτικής εφαρμογής των κανόνων που διέπουν την εν λόγω αξίωση, με παράλληλη αναφορά στις διατάξεις των άρθρων 1400-1402 του Αστικού Κώδικα και στη σχετική νομολογία.
1. Εννοιολογικό Πλαίσιο και Ρυθμιστικό Πεδίο
1.1 Το Νόημα της «Συμμετοχής στα Αποκτήματα»
Βάσει του άρθρου 1400 εδ. α’ ΑΚ, εφόσον ο γάμος λυθεί ή ακυρωθεί, ή αν επέλθει διάσταση που διαρκεί άνω των τριών ετών, και η περιουσία του ενός συζύγου αυξήθηκε σε σχέση με την αρχική του περιουσία, ο άλλος σύζυγος δικαιούται, εφόσον συνέβαλε σε αυτήν την αύξηση, να απαιτήσει την απόδοση του μέρους που αντιστοιχεί στη δική του συμβολή. Η συμμετοχή στα αποκτήματα λειτουργεί ως ένας μηχανισμός εξισορρόπησης, διασφαλίζοντας ότι ο σύζυγος ο οποίος δεν εμφανίζεται ως άμεσος δικαιούχος στην περιουσιακή αύξηση, αλλά έχει παράσχει συνεισφορά (οικονομική, προσωπική, ή άλλη), δεν θα απολέσει όσα δικαιούται.
1.2 Ρυθμιστικό Πλαίσιο: Άρθρα 1400-1402 ΑΚ
- Άρθρο 1400 ΑΚ
Ρυθμίζει την έννοια της “αξίωσης συμμετοχής”, ορίζει το μαχητό τεκμήριο της συμβολής στο 1/3 της επαύξησης, και θέτει βασικούς περιορισμούς σχετικά με τις δωρεές, κληρονομιές κ.λπ. - Άρθρο 1401 ΑΚ
Καθορίζει ότι η αξίωση δεν γεννιέται στο πρόσωπο των κληρονόμων του θανόντος συζύγου, εκτός αν έχει ήδη αναγνωρισθεί συμβατικά ή έχει επιδοθεί αγωγή. Ρυθμίζει, επίσης, ζητήματα παραγραφής (δύο έτη από τη λύση του γάμου). - Άρθρο 1402 ΑΚ
Παρέχει το δικαίωμα στον σύζυγο που ζητά τη συμμετοχή στα αποκτήματα (ή έχει στραφεί δικαστικά για διαζύγιο/ακύρωση) να ζητήσει την παροχή ασφάλειας από τον άλλο, αν υφίσταται σοβαρός κίνδυνος μη ικανοποίησης της αξίωσής του.
Ο θεσμός αυτός αποτελεί αναγκαστικό δίκαιο, καθώς αποσκοπεί στην προστασία του οικονομικά ασθενέστερου συζύγου και γενικά στην αποφυγή μιας άδικης συσσώρευσης περιουσίας μόνο στο όνομα του ενός. Σύμφωνα με τη νομολογία (βλ. ΑΠ 406/2003, ΕλλΔνη 2003, σελ.1571), πρόκειται για μη παρεκκλίσιμες διατάξεις, με εξαίρεση όσα μπορούν να συμφωνηθούν μετά την ήδη γεννημένη αξίωση.
2. Προϋποθέσεις Αξίωσης Συμμετοχής στα Αποκτήματα
2.1 Λύση ή Ακύρωση του Γάμου – Τριετής Διάσταση
Πρωταρχική προϋπόθεση, κατά το άρθρο 1400 παρ. 1 ΑΚ, είναι να έχει επέλθει η λύση ή ακύρωση του γάμου με αμετάκλητη δικαστική απόφαση (ή, εναλλακτικά, να έχει συμπληρωθεί τριετής διάσταση μεταξύ των συζύγων). Στην τελευταία περίπτωση, η αξίωση γεννάται ήδη από τη συμπλήρωση των τριών ετών, χωρίς να απαιτείται αναγκαστικά διαζύγιο.
2.2 Αύξηση της Περιουσίας του Υπόχρεου
Εκ των ουκ άνευ στοιχείο της αξίωσης είναι η πραγματική αύξηση της περιουσίας του ενός συζύγου μεταξύ του χρόνου τέλεσης του γάμου (αρχική περιουσία) και του χρόνου γέννησης της αξίωσης (τελική περιουσία). Σύμφωνα με τη νομολογία (βλ. ΑΠ 1658/2001, ΕλλΔνη 2002, σελ. 1036), ως αύξηση νοείται η θετική διαφορά ανάμεσα σε αυτά τα δύο χρονικά σημεία, λαμβανομένων υπ’ όψιν τόσο των δικαιωμάτων όσο και των υποχρεώσεων (παθητικό).
- Το ύψος της τελικής περιουσίας προσδιορίζεται στο χρονικό σημείο λύσης ή ακύρωσης του γάμου (ή στην ημερομηνία άσκησης της αγωγής σε περίπτωση τριετούς διάστασης).
- Οι ενδιάμεσες μεταβολές δεν επηρεάζουν ευθέως το αποτέλεσμα, καθώς το κρίσιμο είναι το σύνολο της περιουσίας στην αφετηρία (γάμος) και στο τελικό στάδιο (λύση/ακύρωση/τριετία).
2.3 Συμβολή του Δικαιούχου Συζύγου
Η τρίτη βασική προϋπόθεση είναι η ύπαρξη συμβολής, δηλαδή η αρωγή του ενός συζύγου στην επαύξηση της περιουσίας του άλλου. Αυτή η συμβολή:
- Μπορεί να είναι οικονομική (παροχή κεφαλαίων) ή προσωπική (προσφορά υπηρεσιών, εργασίας στο σπίτι, φροντίδα των τέκνων κ.λπ.).
- Πρέπει να υπερβαίνει τη “νόμιμη συνεισφορά” στις οικογενειακές ανάγκες (άρθρα 1389-1390 ΑΚ). Όπως δέχεται η ΑΠ 43/2015, αν ο ενάγων επικαλείται πραγματική συμβολή πέραν του τεκμηρίου του 1/3, απαιτείται εξειδικευμένη ανάλυση και αποτίμηση.
- Εφόσον στηρίζεται στο τεκμήριο του 1/3, αρκεί η απόδειξη ότι πράγματι υπήρξε αύξηση της περιουσίας. Ο εναγόμενος τότε δύναται να αντικρούσει το τεκμήριο αποδεικνύοντας μικρότερη ή μηδενική συμβολή (βλ. ΑΠ 251/2002, ΕλλΔνη 2003, σελ. 130).
3. Περιεχόμενο Αξίωσης και Τρόποι Συμμετοχής
3.1 Χρηματική Ενοχή και Αυτούσια Απόδοση
Η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα είναι αξίωση ενοχική. Ωστόσο, σύμφωνα με την ΟλΑΠ 28/1996 και την ΑΠ 1658/2001 (ΕλλΔνη 2002, σελ. 1036), ο δικαστής δύναται, εφόσον υποβληθεί σχετικό αίτημα από τον δικαιούχο, να διατάξει όχι μόνο την καταβολή χρηματικού ποσού, αλλά και την αυτούσια απόδοση ποσοστού συγκυριότητας επί συγκεκριμένων αντικειμένων που αποτελούν την περιουσιακή επαύξηση. Έτσι, αν αποδειχθεί ότι η συμβολή αφορά την απόκτηση ενός ακινήτου, το δικαστήριο μπορεί να επιδικάσει συγκυριότητα επί του ακινήτου ή να διατάξει την απόδοση άλλου αντικειμένου ισοδύναμης αξίας.
3.2 Τεκμαρτή Συμβολή (1/3) και Πραγματική Υπέρβαση
Το άρθρο 1400 ΑΚ, με το εδάφιο β΄ της παρ. 1, καθιερώνει το μαχητό τεκμήριο ότι η συμβολή του άλλου συζύγου φτάνει στο 1/3 της επαύξησης. Η ρύθμιση αυτή:
- Διευκολύνει το έργο απόδειξης του ενάγοντος συζύγου, ο οποίος αρκεί να αποδείξει την ύπαρξη και το ύψος της περιουσιακής αύξησης.
- Επιτρέπει ωστόσο στον εναγόμενο να επικαλεστεί αφενός μηδενική συμβολή (π.χ. ο σύζυγος δεν ήθελε/δεν μπορούσε να συμμετάσχει) ή αφετέρου μικρότερη του 1/3. Όπως δέχθηκαν τα δικαστήρια (λ.χ. ΑΠ 406/2003), μια τέτοια ένσταση απαιτεί συγκεκριμένη απόδειξη εκ μέρους του εναγομένου.
- Αν ο ενάγων ζητήσει μεγαλύτερο ποσοστό (πέραν του 1/3), τότε ο ίδιος επιβαρύνεται να αποδείξει την υπέρβαση, π.χ. με λεπτομερή αποτίμηση εργασίας στην οικογενειακή επιχείρηση, παροχές κεφαλαίου κ.ο.κ.
3.3 Εξαιρέσεις από την Έννοια του Αποκτήματος
Το άρθρο 1400 παρ. 3 ΑΚ ορίζει ρητά ότι από την υπολογιζόμενη αύξηση εξαιρούνται όσα ο σύζυγος απέκτησε από δωρεά, κληρονομία ή κληροδοσία, καθώς και οι απορρέουσες από αυτές διαδοχές (π.χ. από διάθεση τέτοιων αποκτημάτων). Σκοπός αυτής της εξαίρεσης είναι να προστατευτεί η αμιγώς προσωπική περιουσία, που δεν προήλθε από συμβολή του άλλου συζύγου. Ωστόσο, έχει κριθεί (βλ. ΕφΛαρ 233/2004, Αρμ. 2005, σελ. 545) ότι η δωρεά από τον ένα σύζυγο προς τον άλλο μπορεί να θεωρηθεί ως “συνεισφορά” του δωρητή, εφόσον αποδεικνύεται ότι συνέβαλε στην αύξηση της περιουσίας του δωρεοδόχου πέραν των ορίων των συνήθων οικογενειακών παροχών.
4. Διαδικασία, Αρμόδια Δικαστήρια και Πρακτικά Ζητήματα
4.1 Άσκηση της Αγωγής
Η αγωγή συμμετοχής στα αποκτήματα ασκείται ενώπιον του καθ’ ύλην αρμόδιου Πρωτοδικείου βάσει του ποσού που διεκδικείται (αν η αξίωση είναι έως 250.000 ευρώ ασκείται ενώπιον του Μονομελούς, ενώ αν το υπερβαίνει ενώπιον του Πολυμελούς ) και κατά τόπον αρμόδιο είναι το δικαστήριο της κατοικίας του εναγομένου. Να σημειωθεί πως έχει κριθεί ότι δεν αποτελεί γαμική διαφορά κατ’ άρθρον 39 του ΚΠολΔ και συνεπώς δεν κατατίθεται στο δικαστήριο του τόπου της τελευταίας κατοικίας των συζύγων.
Για το ορισμένο της αγωγής, απαιτείται:
- Αναφορά ότι ο γάμος λύθηκε ή ακυρώθηκε αμετάκλητα ή ότι συμπληρώθηκε τριετής διάσταση,
- Περιγραφή της (κατά τον χρόνο τέλεσης του γάμου) αρχικής περιουσίας του εναγομένου,
- Περιγραφή της τελικής περιουσίας (στον χρόνο γέννησης της αξίωσης),
- Αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ της αύξησης και της συμβολής του ενάγοντος. Ειδικά αν διεκδικείται πέραν του τεκμηρίου του 1/3 συμμετοχή, πρέπει να γίνεται χρηματική αποτίμηση της συμβολής (λ.χ. αποτίμηση υπηρεσιών μέσα στο σπίτι, υπέρβαση της νόμιμης συνεισφοράς κ.λπ.).
4.2 Προσωπικός Χαρακτήρας και Παραγραφή
- Μη κληρονομησιμότητα: Το άρθρο 1401 ΑΚ ορίζει ότι η αξίωση δεν κληρονομείται ούτε εκχωρείται αν δεν έχει ήδη αναγνωριστεί ή ασκηθεί δικαστικά ούτε γεννιέται στο πρόσωπο των κληρονόμων του υπόχρεου.
- Παραγραφή: Η αξίωση παραγράφεται σε δύο χρόνια από τη λύση ή ακύρωση του γάμου (1401 εδ. β’ ΑΚ).
Συμπεράσματα
Η συμμετοχή στα αποκτήματα αποτελεί έναν θεμελιώδη μηχανισμό προστασίας, ώστε κανένας σύζυγος να μη ζημιωθεί άδικα σε περίπτωση λύσης του γάμου ή παρατεταμένης διάστασης. Η σχετική νομοθεσία (άρθρα 1400-1402 ΑΚ) και η νομολογία έχουν διαμορφώσει με σαφήνεια τόσο τις προϋποθέσεις για το ορισμένο της αγωγής όσο και τις ενστάσεις που μπορούν να εγερθούν.
Καίριο σημείο της διάταξης του άρθρου 1400 ΑΚ είναι το τεκμήριο του 1/3, που διευκολύνει τον δικαιούχο σύζυγο στην διεκδίκιση της αξίωσής του, αντιστρέφοντας το βάρος απόδειξης προς τον εναγόμενο. Παράλληλα, το πεδίο εφαρμογής της αξίωσης είναι ευρύ, καθώς δεν αφορά μόνο αυξητικές διαφορές από την παροχή χρηματικών κεφαλαίων, αλλά συμπεριλαμβάνει και αθροιστικές συμβολές, όπως η αξιοσημείωτη παροχή υπηρεσιών στον οικογενειακό οίκο, ή η αποφυγή χρήσης εξωτερικού προσωπικού χάρη στις προσπάθειες του δικαιούχου.
Επίσης, πρέπει να τονιστεί η έγκαιρη άσκηση της αγωγής και η τήρηση των προθεσμιών παραγραφής (δύο έτη από την αμετάκλητη λύση/ακύρωση του γάμου), καθώς και η δυνατότητα λήψης ασφαλιστικών μέτρων, ιδίως όταν υπάρχει υπόνοια ότι ο υπόχρεος θα ενεργήσει με τρόπο που να ματαιώσει την ικανοποίηση της αξίωσης.
Τέλος, η σαφής και ορθολογική παρουσίαση των στοιχείων της αγωγής (προσδιορισμός αρχικής-τελικής περιουσίας, συσχετισμός με τη συμβολή του ενάγοντος, τεκμαρτή ή πραγματική) είναι κρίσιμης σημασίας για την επιτυχή δικαστική έκβαση. Μέσα σε αυτό το νομικό πλαίσιο, όσοι εμπλέκονται σε διαφωνίες σχετικές με τη συμμετοχή στα αποκτήματα έχουν στη διάθεσή τους ένα σαφώς καθορισμένο, αν και συχνά περίπλοκο, πεδίο εφαρμογής και απόδειξης, με αρκετές ερμηνευτικές λεπτομέρειες που χρήζουν προσεκτικής νομικής προσέγγισης.
