Η επικαρπία είναι το δικαίωμα να χρησιμοποιεί και να εκμεταλλεύεται κάποιος ένα πράγμα χωρίς να είναι κύριος. Λέγοντας “πράγμα” εννοούμε είτε κάποιο κινητό (πχ αυτοκίνητο) είτε κάποιο ακίνητο.
Η σύσταση της επικαρπίας, αποτελεί ουσιαστικά έναν “τεμαχισμό” του δικαιώματος της πλήρους κυριότητας σε δύο μέρη, την ψιλή κυριότητα και την επικαρπία. Ο μεν ψιλός κύριος διατηρεί το δικαίωμα να διαθέτει το πράγμα (πχ να πουλήσει το ακίνητο) ενώ ο επικαρπωτής όπως προαναφέρθηκε να το χρησιμοποιεί (πχ να διαμένει σε ακίνητο, να το καλλιεργεί κλπ.)
Ποια είναι η νομική φύση της επικαρπίας;
Η επικαρπία σύμφωνα με το δίκαιο μας αποτελεί περιορισμένη προσωπική δουλεία (ΑΚ 1142) σύμφωνα με την οποία ο δικαιούχος διατηρεί το δικαίωμα χρήσης και εκμετάλλευσης του πράγματος χωρίς να αλλοιώνει την ουσία του.
Αντικείμενο της επικαρπίας είναι η άντληση εκτεταμένης ωφέλειας απ’ όλη την υπόσταση του πράγματος. Το δικαίωμα αυτό του επικαρπωτή για πλήρη χρήση και κάρπωση του πράγματος έχει ως αποτέλεσμα η κυριότητα να απογυμνώνεται από τις εξουσίες αυτές και να περιορίζεται στην εξουσία του κυρίου να διαθέτει το πράγμα. Αυτός ο περιορισμός εκφράζεται με τον όρο “ψιλή κυριότητα”. Την κυριότητα εκείνη δηλαδή η οποία βαρύνεται με την σύσταση εμπράγματου δικαιώματος επικαρπίας (Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, Εγχειρίδιο Εμπράγματου Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2012).
Ποιο είναι το περιεχόμενο της επικαρπίας;
Τα βασικά χαρακτηριστικά του δικαιώματος της επικαρπίας είναι τα εξής:
- Ο επικαρπωτής έχει μόνο δικαίωμα να χρησιμοποιεί το πράγμα και να το εκμεταλλεύεται αλλά δεν μπορεί είτε να το εκποιήσει είτε να το επιβαρύνει με κάποιο εμπράγματο βάρος (πχ προσημείωση υποθήκης). Η ουσία του πράγματος δηλαδή πρέπει να μένει ακέραιη (ΑΚ 1142). Αντίστοιχα ο ψιλός κύριος διαθέτει εκείνα τα δικαιώματα που δεν εμποδίζουν την άσκησή της. Μπορεί πχ να εκποιήσει το ακίνητο αλλά όχι να δώσει ένα δικαίωμα σε τρίτον που θα εμποδίζει τον επικαρπωτή.
- Επικαρπία μπορεί να συσταθεί σε οποιοδήποτε πράγμα. Αυτό συμπεριλαμβάνει τόσο τα κινητά όσο και τα ακίνητα. Συμπεριλαμβάνει επίσης τα συστατικά στοιχεία ενός πράγματος (πχ σε περίπτωση ενός αυτοκινήτου, τον κινητήρα τις πόρτες, τους τροχούς κλπ.) αλλά και στα παραρτήματα (πχ αποθήκη οριζόντιας ιδιοκτησίας). Στην δεύτερη περίπτωση μπορούν ωστόσο τα μέρη να συμφωνήσουν κάτι διαφορετικό.
- Επικαρπία συστήνεται και σε μέρος ενός πράγματος (πχ στο μισό εξ αδιαιρέτου ενός ακινήτου).
Πως γίνεται σύσταση της επικαρπίας και ποια είναι η διάρκειά της; Μπορεί να εξαλειφθεί;
Οι βασικοί τρόποι που προβλέπει το δίκαιο μας για σύσταση επικαρπίας είναι δύο:
- Σύσταση επικαρπίας με σύμβαση ή διαθήκη. Mία πολύ συνηθισμένη πρακτική που ακολουθείται είναι να συστήνεται επικαρπία σε ακίνητο κατά την μεταβίβαση του από γονείς σε τέκνα. Αυτό γίνεται με ειδική πρόβλεψη στο συμβόλαιο της γονικής παροχής. Ένας άλλος τρόπος σύστασης επικαρπίας είναι η διαθήκη όπου ο γονέας μπορεί να αφήνει την ψιλή κυριότητα στο τέκνο και την επικαρπία στον άλλο γονέα.
- Σύσταση επικαρπίας με χρησικτησία. Στην συγκεκριμένη περίπτωση εφαρμόζονται αναλογικά οι προβλέψεις του αστικού κώδικα για κτήση κυριότητας μέσω χρησικτησίας.
Όσον αφορά την διάρκεια της επικαρπίας, ο νόμος ορίζει κατ’ αρχήν ότι είναι ισόβια. Αποσβήνεται δηλαδή με τον θάνατο του επικαρπωτή. Όταν συμβεί αυτό ο ψιλός κύριος διαθέτει πλέον την πλήρη κυριότητα. Άλλοι τρόποι απόσβεσης της επικαρπίας είναι η σύγχυση (αν συμπέσουν οι ιδιότητες του ψιλού κυρίου και του επικαρπωτή στο ίδιο πρόσωπο) και η παραίτηση του επικαρπωτή.
Μπορεί να μεταβιβαστεί η επικαρπία;
Σύμφωνα με τον νόμο, εφόσον δεν υπάρχει αντίθετη συμφωνία, η επικαρπία είναι αμεταβίβαστη (ΑΚ 1166). Τι γίνεται όμως αν υπάρχει συμφωνία για την μεταβίβαση της επικαρπίας;
Αν εφαρμοζόταν κατά γράμμα η διατύπωση του νόμου θεωρητικά θα μπορούσε η επικαρπία να μεταβιβάζεται στο διηνεκές. Ένα τέτοιο αποτέλεσμα ωστόσο θα ήταν αντίθετο στο πνεύμα της διάταξης του άρθρου 1166 ΑΚ καθώς τούτο θα είχε ως συνέπεια την οριστική και μόνιμη πλέον απόσχιση των ωφελειών του πράγματος από τον κύριο, του οποίου η κυριότητα θα παρέμενε στο διηνεκές ως ψιλή κυριότητα, καθόσον έτσι θα απογυμνωνόταν εσαεί από τα κυριότερα ωφελήματά της, πράγμα, το οποίο θα αντέβαινε στην έννοια της κυριότητας, ως καθολικής εξουσίας επί του πράγματος (άρθρο 1000 ΑΚ), σύμφωνα με την οποία ο κύριος δικαιούται να απολαύσει όλες τις ωφέλειες του πράγματος [ΑΠ 45/2019, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1374/2014, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΝΟΜΟΣ].
Για τους λόγους αυτούς τα ελληνικά δικαστήρια προχώρησαν σε συσταλτική ερμηνεία του νόμου και συνεπώς η επικαρπία μπορεί να μεταβιβαστεί μία (1) φορά (βλ. και την σχετική υπ’ αρ. 5/2023 απόφαση του ΠΠρΗλείας, ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ) Αυτό που συμβαίνει πολύ συχνά στην πράξη για παράδειγμα είναι κατά την μεταβίβαση ενός ακινήτου να διατηρεί κάποιος την επικαρπία για τον εαυτό του και να ορίζεται πως μετά τον θάνατό του η επικαρπία θα περάσει στον/στην σύζυγο.
Ποια είναι τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του επικαρπωτή;
Τα βασικά δικαιώματα του επικαρπωτή είναι:
- Δικαίωμα χρήσης και κάρπωσης του πράγματος. Χρήση σημαίνει ότι ο επικαρπωτής μπορεί να χρησιμοποιεί το πράγμα για την κάλυψη των αναγκών του (πχ διαμονή). Κάρπωση η αξιοποίηση των ωφελειών του (πχ μίσθωση).
- Αξίωση για βεβαίωση της κατάστασης του πράγματος (ΑΚ 1145). Η εν λόγω αξίωση δίνει το δικαίωμα στον επικαρπωτή να ζητήσει από το δικαστήριο τον διορισμό πραγματογνώμονα όπου θα βεβαιώσει την κατάσταση του πράγματος. Ο λόγος αυτής της ρύθμισης είναι για να αποφευχθούν τυχόν διαφωνίες για την κατάσταση του πράγματος κατά την λήξη της επικαρπίας.
- Αξίωση για απογραφή. Ο επικαρπωτής έχει δικαίωμα να ζητήσει την σύμπραξη του ψιλού κυρίου για την απογραφή των πραγμάτων.
- Αξίωση για καταβολή δαπανών που δεν ανάγονται στη συνήθη χρήση και εκμετάλλευση του πράγματος για τις οποίες ο επικαρπωτής δεν είχε νομική υποχρέωση.
Ο επικαρπωτής έχει αντίστοιχα τις εξής υποχρεώσεις:
- Υποχρέωση για επιμελή εκμετάλλευση του πράγματος (1148 ΑΚ). Η ουσία αυτής της υποχρέωσης έγκειται στην διατήρηση της ουσίας και της υπάρχουσας οικονομικής λειτουργίας του πράγματος. Έτσι ο επικαρπωτής δεν έχει δικαίωμα να μετατρέψει ένα διαμέρισμα σε βιοτεχνία πχ ή να αναγείρει έναν επιπλέον όροφο.
- Υποχρέωση για συνήθη συντήρηση του πράγματος (1152 ΑΚ).
- Υποχρέωση πληρωμής βαρών (1155 ΑΚ). Ο επικαρπωτής οφείλει να καταβάλει ορισμένα δημόσια και ιδιωτικά βάρη του πράγματος.
- Υποχρέωση παροχής ασφάλειας (1159 ΑΚ). Αυτή η διάταξη βρίσκει εφαρμογή στην περίπτωση που τα δικαιώματα του ψιλού κυρίου κινδυνεύουν ως αποτέλεσμα του τρόπου που ασκείται η επικαρπία.
Τι γίνεται με την επικαρπία σε περίπτωση βάρους ή κατάσχεσης;
Όσον αφορά την εγγραφή κάποιου εμπράγματου βάρους (πχ προσημείωση υποθήκης) η νομοθεσία είναι σαφής. Σύμφωνα με το άρθρο 1259 ΑΚ υποθήκη μπορεί να εγγραφεί και σε επικαρπία ακινήτου. Είναι δεδομένο ωστόσο ότι η τύχη του βάρους ακολουθεί αυτή της επικαρπίας. Όταν αυτή δηλαδή πάψει να υπάρχει (λόγω θανάτου του επικαρπωτή πχ), τότε παύει να υφίσταται και το εμπράγματο βάρος. Ο λόγος να προβεί κάποιος σε εξασφάλιση απαίτησής του εγγράφοντας βάρος σε επικαρπία, ενώ αυτή έχει περιορισμένη διάρκεια, είναι η έλλειψη άλλων περιουσιακών στοιχείων του οφειλέτη. Για την εξάλειψη του βάρους θα ισχύσουν οι γενικές διατάξεις που προβλέπει οι νομοθεσία μας.
Το ίδιο θα συμβεί και στην περίπτωση της κατάσχεσης. Έτσι ο υπερθεματιστής στον πλειστηριασμό θα αποκτήσει το δικαίωμα της επικαρπίας που εκπλειστηριάστηκε στη νομική κατάσταση που αυτό βρισκόταν προ του πλειστηριασμού.
