Διαθήκη

Η συζήτηση γύρω από τη διαθήκη – είτε αφορά την προετοιμασία της είτε τις ενέργειες που ακολουθούν μετά τον θάνατο του διαθέτη – συχνά προκαλεί αμηχανία και δυσφορία. Ωστόσο, η έγκαιρη και ορθή σύνταξη μιας διαθήκης μπορεί να αποτρέψει μακροχρόνιες δικαστικές διαμάχες, προσωπικές συγκρούσεις και επιπλέον οικονομικά βάρη για τους κληρονόμους. Ο Αστικός Κώδικας προβλέπει συγκεκριμένες διαδικασίες και προϋποθέσεις που, αν τηρηθούν, προσφέρουν ασφάλεια, σαφήνεια και προστασία της βούλησης του διαθέτη.

Στο παρόν άρθρο θα εξετάσουμε τα βασικά είδη διαθηκών, τις τυπικές απαιτήσεις τους, καθώς και χρήσιμες πληροφορίες για τη δημοσίευση και την κήρυξή τους ως κύριες. Παράλληλα, θα αναδείξουμε κρίσιμες πτυχές του κληρονομικού δικαίου, όπως η νόμιμη μοίρα και η αποποίηση κληρονομιάς. Στόχος μας είναι να δοθούν έγκυρες απαντήσεις σε συνηθισμένα ερωτήματα, ώστε να αποφευχθούν ασάφειες και προβλήματα που συμβάλλουν στην αποφυγή προβλημάτων για τους μελλοντικούς κληρονόμους.

Τι είδη διαθηκών υπάρχουν; Πως συντάσσεται μια διαθήκη;

Ο νόμος προβλέπει τα εξής ήδη διαθηκών: Την ιδιόγραφη , την δημόσια, την μυστική και την έκτακτη. Αν ο διαθέτης έχει αφήσει περισσότερες από μία διαθήκες τότε ισχύει η μεταγενέστερη.

Ας τις δούμε ξεχωριστά:

1. Ιδιόγραφη διαθήκη (1721 ΑΚ)

• Τρόπος σύνταξης: Γράφεται ολόκληρη με το χέρι του διαθέτη, συμπεριλαμβανομένων της χρονολογίας (ημέρα, μήνα, έτος) και της υπογραφής του.
• Βασικές προϋποθέσεις: Ο διαθέτης πρέπει να αναγράφει ευδιάκριτα το ονοματεπώνυμό του, την ημερομηνία σύνταξης και να υπογράφει στο κείμενο.
• Πλεονεκτήματα: Δεν απαιτείται συμβολαιογράφος ή μάρτυρες, συνεπώς είναι πιο οικονομική και εύκολα υλοποιήσιμη.
• Μειονεκτήματα: Υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος απώλειας ή αλλοίωσης του κειμένου (π.χ. από ατύχημα ή από πρόσωπα που δεν επιθυμούν τη συγκεκριμένη διαθήκη). Επιπλέον, αν δεν πληροί τις τυπικές προϋποθέσεις (ελλιπής ημερομηνία, υπογραφή κ.λπ.), μπορεί να προσβληθεί ως άκυρη.

2. Δημόσια Διαθήκη (1724 ΑΚ)

• Τρόπος σύνταξης: Γίνεται με δήλωση του διαθέτη ενώπιον συμβολαιογράφου, παρουσία τριών μαρτύρων ή ενώπιον ενός ακόμα συμβολαιογράφου και ενός μάρτυρα.
• Βασικές προϋποθέσεις: Ο διαθέτης εκφράζει τη βούλησή του προφορικά, ο συμβολαιογράφος αποτυπώνει το περιεχόμενο και το κείμενο υπογράφεται από όλους τους παριστάμενους (διαθέτη, συμβολαιογράφο, μάρτυρες).
• Πλεονεκτήματα: Παρέχει υψηλό βαθμό ασφάλειας και κύρους, καθώς δύσκολα αμφισβητείται (μόνο ως πλαστή μπορεί να προσβληθεί). Επίσης, φυλάσσεται επίσημα στα αρχεία του συμβολαιογραφείου.
• Μειονεκτήματα: Προϋποθέτει καταβολή αμοιβής προς τον συμβολαιογράφο και διοικητικά έξοδα, συνεπώς είναι πιο δαπανηρή σε σχέση με την ιδιόγραφη διαθήκη.

3. Μυστική Διαθήκη (1738 ΑΚ)

• Τρόπος σύνταξης: Ο διαθέτης συντάσσει ο ίδιος το κείμενο ή κάποιος άλλος κατά την υπόδειξή του, το σφραγίζει και το παραδίδει σε συμβολαιογράφο. Η παράδοση γίνεται ενώπιον τριών μαρτύρων ή δεύτερου συμβολαιογράφου και ενός μάρτυρα, με δήλωση ότι το έγγραφο περιέχει την τελευταία βούληση.
• Βασικές προϋποθέσεις: Το κείμενο πρέπει να είναι κλειστό και μη αναγνώσιμο από τρίτους κατά την παράδοση, ώστε να διατηρείται μυστικό. Καταχωρίζεται σχετική πράξη στο συμβολαιογραφείο.
• Πλεονεκτήματα: Διασφαλίζεται η μυστικότητα του περιεχομένου, ενώ ταυτόχρονα η διαθήκη αποκτά επίσημο χαρακτήρα και παραμένει φυλαγμένη.
• Μειονεκτήματα: Αν και έχει αυξημένο κύρος, η διαδικασία είναι πιο περίπλοκη συγκριτικά με την ιδιόγραφη, ενώ συνεπάγεται και αυξημένο κόστος (συμβολαιογράφος, τυχόν μάρτυρες).

4. Έκτακτη Διαθήκη

Πρόκειται για διαθήκες που συντάσσονται σε έκτακτες συνθήκες και με ελάχιστες διατυπώσεις (πχ σε περίπτωση εκστρατείας).

Δημοσίευση της διαθήκης και κήρυξή της ως κύρια

Μετά τον θάνατο του διαθέτη οποιοσδήποτε κατέχει την διαθήκη στα χέρια του μπορεί να μεταβεί στο Πρωτοδικείο και να ζητήσει την δημοσίευση της. Είθισται η δημοσίευση να παραγματοποιείται στο Πρωτοδικείο του τόπου κατοικίας του διαθέτη, ωστόσο δεν είναι υποχρεωτικό από τον νόμο. Συνεπώς μπορεί να ζητηθεί δημοσίευση της διαθήκης από οποιοδήποτε Πρωτοδικείο της χώρας ουσιαστικά. Πρόκειται για μια απλή αίτηση την οποία δεν απαιτείται να υπογράφει δικηγόρος. Μαζί με την αίτηση προσκομίζονται η πρωτότυπη διαθήκη και Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου του διαθέτη.

Η δεύτερη ενέργεια που μπορεί να κάνει κάποιος είναι να ζητήσει από το αρμόδιο Πρωτοδικείο να κηρυχθεί η διαθήκη ως κυρία. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι το δικαστήριο βεβαιώνει με απόφαση του την εγκυρότητα της διαθήκης. Αυτή η διαδικασία δεν είναι τόσο απλή καθώς διεξάγεται δικαστήριο. Κατά την δικάσιμο εξετάζεται μάρτυρας ο οποίος βεβαιώνει ότι αναγνωρίζει τον γραφικό χαρακτήρα του διαθέτη και ότι τα γράμματα στην διαθήκη είναι δικά του. Αυτή η διαδικασία συνίσταται να ακολουθείται όταν θέλουμε να προσδώσουμε κύρος στην διαθήκη. Παλιότερα η εν λόγω διαδικασία ήταν υποχρεωτική για την έκδοση κληρονομητηρίου.

Τι ενέργειες μπορούν να γίνουν αφού δημοσιευτεί η διαθήκη;

Μετά τη δημοσίευση της διαθήκης, οι κληρονόμοι πρέπει να αποφασίσουν πώς θα διαχειριστούν την κληρονομιά, ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες.

Πρώτον, είναι δυνατή η αποποίηση της κληρονομιάς, εάν ο κληρονόμος δεν επιθυμεί να αποδεχθεί τα στοιχεία ή τα χρέη που μπορεί να τη συνοδεύουν. Αυτό πρέπει να γίνει εντός της νόμιμης προθεσμίας (εντός τεσσάρων μηνών από την κλήση στην κληρονομιά ή ενός έτους, σε περίπτωση κατοικίας στο εξωτερικό). Αν ο κληρονόμος δεν αποποιηθεί εντός της ανωτέρω προθεσμία τότε τεκμαίρεται η αποδοχή της κληρονομιάς. Στην περίπτωση δε που στην κληρονομιά υπάρχουν ακίνητα είναι απαραίτητη είτε η έκδοση κληρονομητηρίου είτε η υπογραφή συμβολαιογραφικής πράξης αποδοχής κληρονομιάς. Και τα δύο αυτά έγγραφα μεταγράφονται στο Κτηματολόγιο.

Δεύτερον, σε περίπτωση που υπάρχει αμφισβήτηση περί εγκυρότητας της διαθήκης (π.χ. ελλείψεις στη σύνταξη, παραβίαση της νόμιμης μοίρας ή ισχυρισμός για πλαστότητα), κάποιος κληρονόμος ή τρίτος που διαθέτει έννομο συμφέρον μπορεί να προσβάλει τη διαθήκη δικαστικά, ζητώντας την ακύρωσή της.

Ποια πρόσωπα κληρονομούν ανεξάρτητα αν τους αφήνει κάτι η διαθήκη. Το δικαίωμα της “νόμιμης μοίρας”.

Η λεγόμενη «νόμιμη μοίρα» αποτελεί θεμελιώδη έννοια του κληρονομικού δικαίου, σύμφωνα με την οποία ορισμένοι συγγενείς του διαθέτη (π.χ. κατιόντες, γονείς, σύζυγος) δικαιούνται υποχρεωτικά ένα ελάχιστο ποσοστό της περιουσίας, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο της διαθήκης. Το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 1/2 του ποσοστού εξ αδιαθέτου, δηλαδή αν δεν υπήρχε διαθήκη.

Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι ο διαθέτης δεν μπορεί να αποκλείσει εντελώς τα εν λόγω πρόσωπα από την κληρονομιά ούτε να περιορίσει τα δικαιώματά τους κάτω από το όριο που ορίζει ο νόμος εκτός αν συντρέχουν σοβαροί λόγοι (πχ αποκλήρωση). Ο συγκεκριμένος θεσμός αποσκοπεί στην προστασία της οικογένειας. Εάν παραβιαστεί η νόμιμη μοίρα, τα πρόσωπα που θίγονται δύνανται να διεκδικήσουν δικαστικά την αποκατάστασή της, ακόμη και αν η διαθήκη ορίζει διαφορετικά. Για τον λόγο αυτό, η νόμιμη μοίρα επιβάλλει συγκεκριμένες νομικές «κόκκινες γραμμές» στη διανομή της περιουσίας και καθιστά απαραίτητη την προσεκτική σύνταξη και διατύπωση μιας διαθήκης, ώστε να μην ακυρωθούν διατάξεις της.

Παράδειγμα: Πατέρας έχει δύο τέκνα, τον Χ και τον Ψ. Με την διαθήκη αφήνει όλη την περιουσία στον Χ. Αν δεν υπήρχε διαθήκη ο Χ και ο Ψ θα δικαιούνταν το 50% έκαστος. Τώρα ο Ψ που δεν τον αναφέρει η διαθήκη δικαιούται το 1/2 του 50%, δηλαδή το 25%. Αυτό είναι η νόμιμη μοίρα.

Πως λειτουργεί η αποκλήρωση κληρονόμου με διαθήκη

Σύμφωνα με τα άρθρα 1839 έως 1845 του Αστικού Κώδικα, ο διαθέτης μπορεί να στερήσει έναν μεριδούχο από τη νόμιμη μοίρα του (να τον «αποκληρώσει»), μόνο για τους λόγους που αναφέρονται ρητά στον νόμο. Τέτοιοι λόγοι περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την επιβουλή της ζωής του διαθέτη ή του συζύγου του, την πρόκληση σοβαρών σωματικών βλαβών, την τέλεση κακουργήματος ή σοβαρού πλημμελήματος σε βάρος του διαθέτη, καθώς και την κακόβουλη αθέτηση της νόμιμης υποχρέωσης διατροφής.

Σε ειδικές περιπτώσεις, επιτρέπεται επίσης η αποκληρωτική ρήτρα για λόγους πρόνοιας (π.χ. άσωτος βίος ή υπέρμετρη χρέωση του κατιόντος), με την προϋπόθεση ότι η διαθήκη προβλέπει τα βασικά στοιχεία συντήρησης του μεριδούχου. Ο λόγος της αποκλήρωσης πρέπει να υπάρχει κατά τον χρόνο σύνταξης της διαθήκης και να αναφέρεται ρητά σε αυτήν, ενώ εάν ο διαθέτης συγχωρήσει τον μεριδούχο ή παύσει να υφίσταται ο λόγος αποκλήρωσης πριν από τον θάνατό του, η σχετική διάταξη είναι άκυρη. Τέλος, το βάρος απόδειξης της συνδρομής των νόμιμων λόγων βαρύνει όποιον επικαλείται τη διάταξη της αποκλήρωσης.

Η αποκλήρωση μπορεί να είναι ρητή (πχ “αποκληρώνω τον Χ γιατί τέλεσε το τάδε κακούργημα σε βάρος μου”) ή σιωπηρή με την μη αναφορά του αποκληρωθέντος προσώπου στην διαθήκη.

Αν δεν ισχύει ένας από τους παραπάνω λόγους τότε η αποκλήρωση έχει την έννοια του περιορισμού στην νόμιμη μοίρα.

Συμπερασματικά

Όπως προκύπτει από την παραπάνω ανάλυση, η σύνταξη μιας έγκυρης διαθήκης απαιτεί αφενός τη γνώση των διαφόρων ειδών και των τυπικών προϋποθέσεών τους και αφετέρου τη συμμόρφωση με τις βασικές αρχές του κληρονομικού δικαίου, όπως η νόμιμη μοίρα και οι όροι τυχόν αποκλήρωσης. Όταν υφίστανται σαφείς και ορθές διατάξεις, ελαχιστοποιείται ο κίνδυνος αμφισβητήσεων και μακροχρόνιων δικαστικών διενέξεων, ενώ διασφαλίζεται ότι η βούληση του διαθέτη θα εφαρμοστεί στο μέγιστο δυνατό βαθμό.

Παράλληλα, η διαδικασία της δημοσίευσης και της κήρυξης της διαθήκης ως κυρίας, καθώς και οι ενέργειες που ακολουθούν (όπως η αποδοχή ή η αποποίηση κληρονομιάς), είναι σημαντικό να ολοκληρώνονται εντός των προβλεπόμενων προθεσμιών και με γνώμονα τις εξατομικευμένες συνθήκες κάθε υπόθεσης. Κάθε κληρονομική υπόθεση διαφέρει και, συχνά, η λανθασμένη ή ελλιπής ενημέρωση μπορεί να οδηγήσει σε επιπλέον επιβαρύνσεις και καθυστερήσεις.

Για όλους αυτούς τους λόγους, η νομική καθοδήγηση σε πρώιμο στάδιο κρίνεται απαραίτητη, προκειμένου να διασφαλιστεί η ομαλή διευθέτηση των κληρονομικών υποθέσεων και να προστατευθούν τα συμφέροντα τόσο του διαθέτη όσο και των κληρονόμων.

Συχνές ερωτήσεις (FAQ) σχετικά με τις διαθήκες