Η επιτροπεία ανηλίκου είναι ένας σημαντικός θεσμός του ελληνικού αστικού δικαίου, που εξασφαλίζει την προστασία και την ομαλή ανάπτυξη του παιδιού όταν οι γονείς αδυνατούν ή δεν επιτρέπεται να ασκούν τη γονική μέριμνα. Οι σχετικές ρυθμίσεις βρίσκονται στα άρθρα 1589-1654 του Αστικού Κώδικα. Μέσα από συγκεκριμένες διαδικασίες διορισμού και εποπτείας, ο νόμος επιδιώκει τη διασφάλιση του συμφέροντος του ανηλίκου.
Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται οι περιπτώσεις επιβολής της επιτροπείας, η διαδικασία διορισμού και οι ευθύνες του επιτρόπου, ο ρόλος του εποπτικού συμβουλίου, καθώς και οι τρόποι λήξης του θεσμού. Επιπλέον, περιλαμβάνεται μία σημαντική νομολογιακή επισήμανση που ενισχύει την ορθή εφαρμογή του.
Πότε επιβάλλεται η επιτροπεία;
Η νομοθεσία ορίζει ότι ένας ανήλικος τίθεται υπό επιτροπεία όταν κανένας γονέας δεν έχει ή δεν μπορεί να ασκήσει τη γονική μέριμνα. Αυτό συμβαίνει σε περιπτώσεις θανάτου, αφάνειας, ανικανότητας ή έκπτωσης των γονέων από τη μέριμνα. Παράλληλα, επιτροπεία επιβάλλεται και όταν το δικαστήριο αφαιρεί τη γονική μέριμνα για λόγους προστασίας του ανηλίκου (π.χ. ακατάλληλο οικογενειακό περιβάλλον).
Κρίσιμο στοιχείο για την έναρξη της διαδικασίας είναι η κατάθεση σχετικής αίτησης από όποιον έχει έννομο συμφέρον (πχ ο αδερφός και μοναδικός συγγενής του ανηλίκου ζητάει να αναλάβει την φροντίδα του. Το δικαστήριο ωστόσο δύναται να διατάξει την επιτροπεία και αυτεπαγγέλτως.
Διορισμός επιτρόπου
Κανόνες διορισμού επιτρόπου
Βάσει του άρθρου 1592 ΑΚ, ο επίτροπος διορίζεται πάντοτε από το δικαστήριο (δοτή επιτροπεία). Για να ξεκινήσει η διαδικασία απαιτείται η κατάθεση σχετικής αίτησης από αυτόν που έχει έννομο συμφέρον (πχ ο ενήλικος αδερφός και μοναδικός συγγενής ανηλίκου ζητάει να αναλάβει την φροντίδα του). Το δικαστήριο ωστόσο μπορεί να ορίσει και αυτεπαγγέλτως επίτροπο. Αρμόδιο δικαστήριο είναι το Μονομελές Πρωτοδικείο το οποίο δικάζει κατά την διαδικασία της εκουσίας δικαιοδοσίας. Λόγω του ευαίσθητου χαρακτήρα της διαδικασίας, η συζητήση είθισται να διεξάγεται κεκλεισμένων των θυρών.
Το δικαστήριο επιλέγει το καταλληλότερο πρόσωπο, ακολουθώντας ιεράρχηση που ξεκινά από τον ενήλικο σύζυγο του ανηλίκου (εφόσον υπάρχει), το φυσικό ή νομικό πρόσωπο που ορίστηκε με διαθήκη, και εν συνεχεία εξετάζει τους πλησιέστερους συγγενείς. Σε περίπτωση που ο προτεινόμενος επίτροπος αποκλείεται βάσει του άρθρου 1595 ΑΚ (π.χ. έλλειψη δικαιοπρακτικής ικανότητας) ή συντρέχουν λόγοι που επιτάσσουν την προστασία του ανηλίκου, το δικαστήριο ορίζει άλλο πρόσωπο.
Το δικαστήριο συνεκτιμά πάντοτε την έρευνα της αρμόδιας κοινωνικής υπηρεσίας, εφόσον είναι διαθέσιμη, και ακούει τους πλησιέστερους συγγενείς. Να σημειωθεί ωστόσο πως η παράλειψη προσαγωγής της έκθεσης της αρμόδιας Κοινωνικής Υπηρεσίας, η οποία, άλλωστε, δεν είναι δεσμευτική, αλλά απλώς συνεκτιμάται από το Δικαστήριο, δεν δημιουργεί απαράδεκτο της συζήτησης της αίτησης και της έκδοσης της σχετικής απόφασης, και ακόμα και αν η έκθεση αυτή δεν υποβληθεί εμπρόθεσμα, το Δικαστήριο δικάζει χωρίς αυτήν (ΑΠ 1953/2006, δημ. Νόμος).
Ο νόμος έχει σαν αρχή τον διορισμό «ενός επιτρόπου», εκτός κι αν ιδιαίτεροι λόγοι συμφέροντος του ανηλίκου επιβάλλουν το διορισμό περισσοτέρων (συνεπιτρόπων).
Όταν δεν υπάρχει κατάλληλο φυσικό πρόσωπο
Εφόσον δεν βρίσκεται κατάλληλο φυσικό πρόσωπο για την επιτροπεία του ανηλίκου, το δικαστήριο μπορεί να αναθέσει τα καθήκοντα σε ίδρυμα ή σωματείο ειδικά συσταθέν για το σκοπό αυτό, ή, εναλλακτικά, στην αρμόδια κοινωνική υπηρεσία (άρθρο 1600 ΑΚ). Μέχρι να ολοκληρωθεί ο διορισμός του επιτρόπου ή όταν ο επίτροπος κωλύεται, εφαρμόζονται προσωρινά μέτρα (άρθρα 1601 – 1602 ΑΚ), ώστε να προστατευθεί το πρόσωπο και η περιουσία του ανηλίκου έγκαιρα.
Αρμοδιότητες και καθήκοντα του επιτρόπου
Εποπτεία του προσώπου του ανηλίκου
Ο επίτροπος αναλαμβάνει την επιμέλεια του προσώπου του ανηλίκου, κατά αναλογία του άρθρου 1518 ΑΚ (άρθρο 1606 ΑΚ). Αυτό σημαίνει φροντίδα για τη σωματική, πνευματική και ψυχική του ανάπτυξη. Σε ορισμένες περιπτώσεις επιτρέπεται να ανατεθεί η διαβίωση και η πραγματική φροντίδα του ανηλίκου σε άλλη οικογένεια (ανάδοχη) ή σε κατάλληλο ίδρυμα, με άδεια του δικαστηρίου. Ειδικότερα, όταν η κατάσταση του ανηλίκου απαιτεί εισαγωγή σε ειδικό ίδρυμα, χρειάζεται προηγούμενη άδεια του δικαστηρίου, με συνεκτίμηση γνωμάτευσης ειδικού επιστήμονα.
Διοίκηση της περιουσίας
Η διοίκηση της περιουσίας περιλαμβάνει τη σύνταξη απογραφής, τον προσδιορισμό της ετήσιας δαπάνης και τη διασφάλιση ότι τα διαθέσιμα χρήματα τοποθετούνται παραγωγικά. Ο επίτροπος μπορεί να προβαίνει σε πράξεις τακτικής διαχείρισης, ενώ για πράξεις που ξεπερνούν τα όρια της τακτικής διαχείρισης (αγορά, πώληση ακινήτων, σύναψη δανείων, αποποίηση κληρονομίας κ.ά.) απαιτείται κατά περίπτωση άδεια του εποπτικού συμβουλίου ή του δικαστηρίου.
Επιπλέον, προβλέπεται λογοδοσία του επιτρόπου προς το εποπτικό συμβούλιο, τουλάχιστον σε ετήσια βάση (άρθρο 1626 ΑΚ), ενώ οποιαδήποτε πράξη γίνεται χωρίς τις νόμιμες διατυπώσεις είναι άκυρη (άρθρο 1630 ΑΚ).
Ευθύνη του επιτρόπου
Σύμφωνα με το άρθρο 1632 ΑΚ, ο επίτροπος ευθύνεται για κάθε ζημία του ανηλίκου από πταίσμα κατά την άσκηση των καθηκόντων του. Αν έχουν διοριστεί περισσότεροι επίτροποι, φέρουν συνυπευθυνότητα εις ολόκληρον, εκτός αν ο καθένας ενεργεί αυτοτελώς με διαφορετικό κύκλο ενέργειας. Για τη σημαντική απασχόληση ή όταν η περιουσία του ανηλίκου επιτρέπει, το δικαστήριο δύναται να ορίσει αμοιβή για τον επίτροπο.
Το εποπτικό συμβούλιο και ο ρόλος της κοινωνικής υπηρεσίας
Συγκρότηση και αρμοδιότητες
Παράλληλα με τον επίτροπο, το δικαστήριο διορίζει και το εποπτικό συμβούλιο (άρθρα 1590, 1634 ΑΚ). Το συμβούλιο αυτό, αποτελούμενο από τρία έως πέντε μέλη (συγγενείς ή φίλους της οικογένειας), ελέγχει τις πράξεις του επιτρόπου και παρέχει τις απαιτούμενες άδειες σε περιπτώσεις που υπερβαίνουν τα όρια της τακτικής διαχείρισης. Σε περίπτωση διαφωνίας του επιτρόπου με τις αποφάσεις του εποπτικού συμβουλίου, αποφασίζει το δικαστήριο.
Τα μέλη του συμβουλίου μπορεί να αντικαθίστανται με δικαστική απόφαση, ενώ το συμβούλιο λήγει τη λειτουργία του όταν λήξει και η επιτροπεία. Σημαντική είναι, επίσης, η υποχρέωση του εποπτικού συμβουλίου να ελέγχει περιοδικά τη λογοδοσία του επιτρόπου.
Ρόλος της κοινωνικής υπηρεσίας
Η κοινωνική υπηρεσία παίζει υποστηρικτικό ρόλο, παρέχοντας πληροφορίες και εκθέσεις για την κατάσταση του ανηλίκου, καθώς και για το πώς εκπληρώνει τα καθήκοντά του ο επίτροπος (άρθρα 1645 – 1646 ΑΚ). Όταν το δικαστήριο αιτηθεί τέτοια έκθεση, η κοινωνική υπηρεσία συντάσσει σχετική αναφορά, η οποία συνεκτιμάται για την έκδοση απόφασης.
Ωστόσο, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η παράλειψη προσαγωγής της έκθεσης της αρμόδιας κοινωνικής υπηρεσίας δεν κωλύει τη δικαστική διαδικασία. Συγκεκριμένα, από το συνδυασμό των άρθρων 1593 και 1646 ΑΚ και 19 παρ. 4 εδ. β’ του Ν. 2521/1997, όπως κρίθηκε και με την απόφαση ΑΠ 1953/2006 (δημ. Νόμος), προκύπτει ότι η μη υποβολή της έκθεσης (ή η υποβολή της εκπρόθεσμα) δεν δημιουργεί απαράδεκτο της συζήτησης, ούτε εμποδίζει την έκδοση δικαστικής απόφασης. Η εν λόγω έκθεση απλώς συνεκτιμάται από το δικαστήριο, χωρίς να είναι δεσμευτική.
Λήξη και παύση της επιτροπείας ανηλίκου
Αυτοδίκαιη λήξη
Σύμφωνα με το άρθρο 1649 ΑΚ, η επιτροπεία λήγει αυτοδικαίως με την ενηλικίωση του ανηλίκου ή με τον θάνατό του. Ομοίως, αν ο ίδιος ο επίτροπος χάσει τη δικαιοπρακτική του ικανότητα μετά το διορισμό του (π.χ. κηρυχθεί σε αφάνεια ή σε δικαστική συμπαράσταση), παύει αυτοδικαίως η θητεία του (άρθρο 1650 ΑΚ).
Παύση με δικαστική απόφαση
Εάν συντρέχει σπουδαίος λόγος (π.χ. παραμέληση των συμφερόντων του ανηλίκου), το δικαστήριο μπορεί να παύσει τον επίτροπο αυτεπαγγέλτως ή μετά από αίτηση του εποπτικού συμβουλίου (άρθρο 1651 ΑΚ). Σε κάθε περίπτωση, μετά το τέλος της επιτροπείας ή την παύση του επιτρόπου, ο τελευταίος υποχρεούται να αποδώσει την περιουσία που διαχειριζόταν και να λογοδοτήσει για την όλη διοίκησή του (άρθρο 1652 ΑΚ).
Μεταγενέστερες υποχρεώσεις και αξιώσεις
Αξιώσεις κατά του επιτρόπου που σχετίζονται με τη διοίκησή του παραγράφονται σε πέντε χρόνια από τη λήξη της επιτροπείας του ανηλίκου ή την παύση του επιτρόπου, με εξαίρεση το κατάλοιπο από τη λογοδοσία (άρθρο 1653 ΑΚ). Επιπλέον, τυχόν πράξεις που πραγματοποιούνται μετά τη λήξη της επιτροπείας καλύπτονται από τις διατάξεις των άρθρων 1540 και 1541 ΑΚ (άρθρο 1654 ΑΚ), ρυθμίζοντας μεταβατικές καταστάσεις μέχρι την πλήρη απόδοση της περιουσίας στον ανήλικο που πλέον έχει ενηλικιωθεί.
Συμπερασματικά
Η επιτροπεία ανηλίκου αποτελεί έναν θεσμό-κλειδί του ελληνικού δικαίου, που διασφαλίζει την προστασία παιδιών χωρίς ικανή γονική μέριμνα. Οι διατάξεις των άρθρων 1589 έως 1654 ΑΚ ρυθμίζουν αναλυτικά όλα τα στάδια: από τους λόγους και τη διαδικασία διορισμού του επιτρόπου έως τις αρμοδιότητές του, τη λογοδοσία του και την εποπτεία του από ειδικό συμβούλιο.
Με άξονα το συμφέρον του ανηλίκου και μέσα από πολλαπλές δικλίδες ασφαλείας, η ελληνική νομοθεσία επιτυγχάνει να προστατεύσει αποτελεσματικά τον ανήλικο και την περιουσία του. Η σωστή εφαρμογή του νόμου και η συνέπεια των εμπλεκομένων φορέων (επίτροπος, εποπτικό συμβούλιο, κοινωνική υπηρεσία, δικαστήριο) αποτελούν τα θεμέλια για μία ομαλή και επιτυχή έκβαση της επιτροπείας. Για τον λόγο αυτό, η εξειδικευμένη νομική καθοδήγηση κρίνεται απαραίτητη, ώστε κάθε στάδιο της διαδικασίας να διεξάγεται με ακρίβεια και υπευθυνότητα.
Το γραφείο μας, έχοντας χειριστεί με επιτυχία υποθέσεις επιτροπείας ανηλίκου, παρέχει ολοκληρωμένη νομική στήριξη και εγγυάται την καλύτερη δυνατή κάλυψη των αναγκών σας σε κάθε στάδιο της διαδικασίας.
